Một số đánh giá bước đầu về quan hệ Trung Quốc - châu Phi

ThS. NCS. Võ Minh Tập
1. Sức mạnh của Trung Quốc trong mối quan hệ với châu Phi là 50 quốc gia công nhận Bắc Kinh và Trung Quốc có mối quan hệ thân thiết với tất cả 50 chính phủ châu Phi. Trung Quốc nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa nhà nước và nhà nước. Họ đã thể chế hoá mối quan hệ này với việc thành lập Diễn đàn hợp tác Trung-Phi (FOCAC).

2. Quan hệ chính trị của Trung Quốc với châu Phi đã được dựa trên sự hỗ trợ cho chủ quyền nhà nước và không can thiệp vào công việc nội bộ của các nước châu Phi. Trung Quốc thường xuyên sử dụng các quan chức cấp cao của Đảng Cộng sản Trung Quốc trong mối quan hệ của họ với các nhà lãnh đạo chính phủ và các đảng ở Châu Phi. Các nhà lãnh đạo, các đảng chính trị châu Phi cầm quyền cũng thường là khách của CPC. Sự tương tác này, với một số ngoại lệ, không bao gồm các quan chức đảng đối lập châu Phi. Bộ phận này cũng bao gồm một số vấn đề nội bộ nhạy cảm của Trung Quốc có liên quan đến quan hệ với các nước Châu Phi.

      3. Không ai biết các công ty và cá nhân Trung Quốc đầu tư vào châu Phi bao nhiêu. Tính đến tháng 7 năm 2015, tổng số vốn tích lũy chính thức của Trung Quốc cho Châu Phi là 27 tỷ USD, mặc dù các tổ chức theo dõi khác đã đưa con số lên đến 61 tỷ USD. Không rõ Trung Quốc coi đây là FDI và họ thừa nhận rằng con số này chỉ thu được  từ báo cáo chính thức. Báo cáo bỏ qua cơ hội đầu tư thông qua các khu trú ẩn thuế như Hồng Kông và Quần đảo Cayman. Các dòng đầu tư của Trung Quốc sang châu Phi trong những năm gần đây dường như giống như Hoa Kỳ. FDI tích luỹ từ Hoa Kỳ và các nước châu Âu  khác vượt quá con số tích lũy của Trung Quốc khi các nước này đầu tư trong một thời gian dài hơn. 

4. Mặc dù số liệu thống kê viện trợ của Trung Quốc cho mỗi quốc gia Châu Phi không có (Trung Quốc coi số liệu viện trợ song phương là bí mật của nhà nước), Trung Quốc đang trở thành một nhà tài trợ quan trọng. Trong vài năm qua, viện trợ tương đương hàng năm của OECD cho Châu Phi có lẽ đã đạt khoảng 2,5 tỷ đô la. So với 8 tỷ USD từ Hoa Kỳ. Hầu hết các khoản viện trợ đều dưới hình thức cho vay ưu đãi. Cũng có một số khoản trợ cấp bằng tiền mặt và bằng hiện vật. Trung Quốc có một kỷ lục tốt về xóa nợ. Hơn một nửa viện trợ toàn cầu của Trung Quốc đi đến châu Phi. Trung Quốc nhấn mạnh rằng viện trợ của họ không giống như phương Tây, không có điều kiện chính trị.

5. Trong năm 2009, Trung Quốc đã vượt qua Hoa Kỳ và trở thành đối tác thương mại lớn nhất với 54 nước châu Phi. Trong khi tổng giá trị thương mại của Châu Phi tương đối cân bằng với Trung Quốc, nhiều nước châu Phi riêng lẻ có thặng dư thương mại lớn hoặc thâm hụt với Trung Quốc. Một số nước châu Phi với thâm hụt thương mại lớn đang trở nên lo ngại về sự mất cân bằng thương mại. Có lẽ nhiều hơn bất kỳ lĩnh vực nào khác, thương mại xác định tầm quan trọng của mối quan hệ Trung Quốc-Châu Phi.

6. Văn hóa. giáo dục, truyền thông. Trung Quốc đã nhấn mạnh cả ba lĩnh vực kể từ khi bắt đầu tương tác với châu Phi vào cuối những năm 1950. Sự tham gia của phương tiện truyền thông đã phát triển từ cách tiếp cận sớm của Tân Hoa Xã sang hoạt động tinh vi hơn nhiều đã trở thành dịch vụ tin tức lớn nhất ở châu Phi. Nó đã được tham gia bởi chương trình ngày càng mạnh mẽ từ Đài phát thanh Quốc tế Trung Quốc và Truyền hình Trung ương Trung Quốc. Trung Quốc cung cấp khoảng 5.000 suất học bổng toàn phần  hàng năm, mặc dù chương trình vẫn bị cản trở bởi vấn đề ngôn ngữ. Nó cũng chú ý nhiều đến giao lưu văn hoá nhưng không thể cạnh tranh được với âm nhạc và phim phương Tây, bóng đá châu Âu và thậm chí các bộ phim Ấn Độ. Các Viện Khổng Tử là một trong những bổ sung mới nhất đối với quyền lực mềm của Trung Quốc ở châu Phi.

7. Châu Phi là một ưu tiên an ninh thấp đối với Trung Quốc so với các quốc gia ở ngoại vi và các cường quốc phương Tây. Tuy nhiên, Châu Phi đã trở nên quan trọng hơn vì Trung Quốc phụ thuộc vào dầu và khoáng chất của châu Phi. Trung Quốc là nhà cung cấp vũ khí chính cho châu Phi và có ít nhất một mối quan hệ an ninh tối thiểu với tất cả 50 quốc gia công nhận Bắc Kinh. Ước tính từ một đến hai triệu người Trung Quốc sống ở Châu Phi cũng đã trải qua những mối đe dọa về an ninh ngày càng gia tăng. Cuối cùng, Trung Quốc là nhà cung cấp quân đội quan trọng cho các hoạt động gìn giữ hoà bình của Liên Hiệp Quốc ở Châu Phi.

8. Tất cả các loại dầu và khoáng chất được xuất khẩu từ châu Phi sang Trung Quốc đi qua Ấn Độ Dương. Vận chuyển an toàn các sản phẩm này ngoài các hàng nhập khẩu khác và xuất khẩu của Trung Quốc sang Châu Phi tạo thành một mối quan tâm an ninh ngày càng tăng. Tàu và thủy thủ Trung Quốc đã bị cướp biển Somali tấn công và bắt giữ ở Vịnh Aden và Ấn Độ Dương. Khi Trung Quốc mở rộng đội tàu ngầm hạt nhân của mình và xây dựng năng lực cho tàu sân bay, rõ ràng Trung Quốc đã đẩy mạnh xây dựng hải quân với vai trò  vượt xa Biển Nam Trung Hoa. Điều này bao gồm Tây Ấn Độ Dương và bờ biển phía đông châu Phi. Cuối cùng, Trung Quốc có thể sẽ mở rộng quan tâm hải quân của mình tới toàn bộ bờ biển của châu Phi.

9. Rất ít bài viết về sự tương tác của Trung Quốc với các tổ chức khu vực và tiểu vùng châu Phi như Liên minh Châu Phi, Cộng đồng Phát triển Nam Phi, Hợp tác Mới cho Phát triển Châu Phi và Thị trường chung cho Đông và Nam Phi. Đây là một phần quan trọng của sự tham gia của Trung Quốc với châu Phi, đặc biệt là ở cấp độ kinh tế và đáng được chú ý hơn nhiều so với họ đã được đưa ra. Đây cũng là một lĩnh vực mà Trung Quốc đã dành ưu tiên cao hơn nhiều nước phương Tây.

10. Trung Quốc không phải là nước duy nhất gia tăng ở châu Phi. Mục tiêu ở đây là nhấn mạnh rằng Trung Quốc không chỉ cạnh tranh với các nước phương Tây mà còn các quốc gia mới nổi đang cạnh tranh với nhau với các cường quốc phương Tây và với Trung Quốc. Tất cả những người chơi mới này đều tăng cơ hội và thách thức cho các nước châu Phi và làm phức tạp thêm sân chơi ngoại giao trên lục địa này.

11. Sự trỗi dậy của Trung Quốc ở châu Phi là một thách thức đối với Hoa Kỳ và phương Tây nhưng cũng mở ra một số lĩnh vực hợp tác. Có cạnh tranh rõ ràng trong thương mại, đầu tư và chiến thắng hợp đồng và cạnh tranh tiềm năng để tiếp cận các nguồn chiến lược và đôi khi hỗ trợ các vị trí chính trị trong các diễn đàn quốc tế. Nhưng có nhiều khả năng hợp tác trong việc gìn giữ hòa bình, hỗ trợ ổn định chính trị ở châu Phi và thúc đẩy phát triển kinh tế, đặc biệt trong lĩnh vực y tế và nông nghiệp.

12. Mối quan hệ này rất quan trọng đối với cả hai bên. Nhưng Trung Quốc ngày càng đẩy mạnh sự tham gia vào Châu Phi, thì mối quan hệ hai bên càng trở nên phức tạp và càng nhiều vấn đề thách thức mà cả hai bên phải đối đầu. Có nhiều người Trung Quốc sống ở châu Phi hơn người Mỹ và ngày càng có nhiều người gặp khó khăn. Tác động của các hoạt động của Trung Quốc ở Châu Phi và các chính sách về nhân quyền, dân chủ hóa, môi trường, tôn trọng luật lao động và cạnh tranh với các thương nhân châu Phi và ngành công nghiệp nhỏ là những thách thức đối với Trung Quốc. Về phần mình, các nước Châu Phi phải tối đa hóa lợi ích mà họ có được từ một cầu thủ lớn trên sân khấu quốc tế.

 (Võ Minh Tập)